MEMERANDOM.COM –
Perjanjian Giyanti: Kala Dinasti Mataram Pecah, ‘Split Family’ Sing Bikin Ngambek lan Loro Ati
Sajarah Tanah Jawi kebak crita-crita gedhe, mulai saka jaman kerajaan-kerajaan agung nganti tekan perjuangan kamardikan. Nanging, ning antarane akeh crita kuwi, ana siji prastawa sing ninggalake tatu jero, yaiku Perjanjian Giyanti taun 1755. Iki dudu mung crita perebutan kekuasaan biasa, nanging luwih saka kuwi, iki crita babagan pecahing (pecahnya) siji keluarga gedhe, Dinasti Mataram, sing saking ngambek lan loro atine, akhire milih pisah lan mbentuk dalane dhewe-dhewe. Kaya dene ‘split family’ sing ninggalake perih lan getun ning sanubari.
Mataram ning Ujung Tanduk: Bibit Perpecahan
Kanggo mangerteni laranipun (kepedihan) Perjanjian Giyanti, awake dhewe kudu ngerti kondhisi Kerajaan Mataram Islam nalika kuwi. Sawise puncak kejayaan ning jaman Sultan Agung, Mataram wiwit ngalami kemunduran. Konflik internal, perebutan tahta, lan sing paling parah, campur tangan Kompeni Walanda, VOC (Vereenigde Oostindische Compagnie), saya ngrusak kedaulatan Mataram.
VOC pinter banget manfaatkan kahanan. Saben ana konflik suksesi utawa pemberontakan ning njero keraton, VOC mesti nawakake bantuan militer. Nanging, bantuan kuwi mesti ana regane: wilayah kudu diserahkan, utang ning VOC tambah akeh, lan kekuasaan raja dadi saya terikat karo kebijakan Kompeni. Raja-raja Mataram sawise Sultan Agung dadi kaya boneka sing dikendalekake VOC.
Puncak ketegangan kuwi teka ning masa pamarintahan Sunan Pakubuwono II ning Kartasura (ibukota Mataram nalika kuwi). Ana rong tokoh sentral sing dadi bibit konflik:
- Pangeran Mangkubumi: Adhine Pakubuwono II. Dhèwèké pinter, gagah, lan nduweni wibawa ning kalangan para punggawa lan rakyat. Mangkubumi ora seneng karo sepak terjang VOC sing saya ngatur (mengatur) Mataram.
- Raden Mas Said: Putu saka Amangkurat IV (eyange Pakubuwono II lan Mangkubumi). Dhèwèké uga ora trima karo campur tangan VOC lan milih jalur perlawanan bersenjata. Raden Mas Said iki misuwur kanthi julukan Pangeran Sambernyawa.
Konflik utama sing nyulut perang yaiku nalika Pakubuwono II, kanthi tekanan VOC, mutusake kanggo nyewakake wilayah pesisir Jawa marang VOC kanthi imbalan utang Mataram dianggep lunas. Pangeran Mangkubumi mboten trima (tidak terima) karo keputusan iki. Ning mata Mangkubumi, iki padha karo ngedol lemah tumpah darah marang bangsa liya. Pasulayan (perselisihan) antarane sedulur iki dadi saya gedhe.
Akhire, Pangeran Mangkubumi milih ninggalake keraton lan nglurug (menyerang/memulai perang) nglawan kakange dhewe sing didukung VOC. Perang iki dikenal minangka Perang Javasche Successie III (Perang Suksesi Jawa III). Ning sisi liya, Raden Mas Said wis luwih dhisik perang nglawan VOC lan Pakubuwono II. Perang iki dadi perang sedulur (perang saudara) sing banget nguras tenaga lan sumber daya Mataram.
Perjanjian Giyanti: Meja Rembug Sing Loro Ati
Perang wis suwe, nguras bandha lan nyawa. VOC, sanajan kuwat, uga ora bisa ngalahake Pangeran Mangkubumi lan Raden Mas Said kanthi gampang. Loro-lorone pejuang Jawa iki nduweni taktik perang gerilya sing mumpuni lan didukung rakyat. VOC sadar, ngalahake kanthi militer bakal larang regane.
Mula, VOC mutusake kanggo nggunakake taktik liyane: rembugan (negosiasi). Tujuane VOC jelas, mecah belah para pejuang Jawa iki. VOC ndeketi Pangeran Mangkubumi lan nawakake perdamaian kanthi syarat-syarat tartamtu.
” fifu-data-src=”https://wp.fifu.app/memerandom.com/aHR0cHM6Ly9pLnl0aW1nLmNvbS92aS83RjVBWVZraU9yRS9tYXhyZXNkZWZhdWx0LmpwZw/e51dcad7c712/perjanjian-giyanti-split-family-sing-bikin.webp?p=2067″ alt=”
” />
Sawise proses rembugan sing alot lan ora gampang, sing dipimpin dening Gubernur VOC kanggo Jawa Lor, Nicolaas Hartingh, Pangeran Mangkubumi lan perwakilan saka Mataram (sing nalika kuwi dipimpin dening Pakubuwono III, putrane Pakubuwono II sing wis sedo) akhire ketemu. Papan pertemuane ning Desa Giyanti – perjanjian giyanti (saiki cedhak Karanganyar, Jawa Tengah).
Tanggal 13 Februari 1755, Perjanjian Giyanti ditandatangani. Isine pokok perjanjian iki yaiku:
- Pecahing Mataram: Karajan Mataram Islam dipecah dadi loro. Siji tetep diarani Karajan Mataram, nanging dipimpin dening Pakubuwono III kanthi ibukota ning Surakarta. Satune maneh diakoni minangka karajan anyar, dipimpin dening Pangeran Mangkubumi kanthi gelar Sultan Hamengkubuwono I, kanthi ibukota sing bakal dibangun ning wilayah Ngayogyakarta.
- Pembagian Wilayah lan Aset: Wilayah Mataram dibagi loro kanthi adil (miturut versi VOC lan kesepakatan). Aset-aset keraton kaya bandha, pusaka, nganti para punggawa lan kawula (rakyat) uga dibagi.
- Pengakuan Kedaulatan (terbatas): Loro-lorone, Surakarta lan Yogyakarta, diakoni minangka karajan sing mandiri, nanging tetep kudu tunduk lan ora oleh musuhan siji lan sijine, lan sing paling penting, tetep terikat karo VOC.
- Pengaturan Hubungan: Diatur uga babagan tata cara srawung antarane loro keraton anyar iki lan hubungane karo VOC. VOC dadi penengah lan pengawas.
‘Split Family’ Sing Ngambek lan Lara Ati
Perjanjian Giyanti iki dudu mung pecahing wilayah, nanging luwih jero saka kuwi, iki pecahing keluarga. Pangeran Mangkubumi lan Pakubuwono III isih sedulur dhewe. Eyang buyute padha. Tumindak pecah dadi loro iki mesthi ninggalake lara ati ning kabeh pihak ning njero lingkungan keraton.
Coba bayangake: siji keluarga gedhe sing wis turun-temurun mimpin, dumadakan kudu pisah amarga konflik lan campur tangan pihak liya. Pusaka-pusaka sing biyene dadi siji, saiki kudu dibagi. Para punggawa lan abdi dalem sing wis suwe bebarengan, saiki kudu milih arep ngabdi ning Surakarta utawa Yogyakarta. Iki kahanan sing ngambekake lan nyedhihake. Ngambek amarga VOC wis berhasil manfaatkan kahanan, lara ati amarga sedulur dhewe kudu dadi ‘pesaing’ ning njero bingkai sing digawe VOC.
VOC sukses ndadekake perang sedulur kuwi rampung, nanging dudu kanthi nyawijikake maneh, malah kanthi misahake. Strategi ‘devide et impera’ (pecah belah lan kuasai) bener-bener kasil. VOC ora perlu ngadepi siji Mataram sing kuwat, nanging loro karajan cilik sing gampang diatur lan diadu domba.
Sanajan Pangeran Mangkubumi entuk apa sing diperjuangake (dadi raja lan duwe keraton dhewe sing ora dikendalekake Pakubuwono III), nanging regane larang banget: Mataram sing biyene siji, saiki wis pisah. Lan perjuangan durung rampung kabeh. Raden Mas Said isih nerusake perlawanan. Mengko, ning taun 1757, liwat Perjanjian Salatiga, Raden Mas Said uga bakal entuk wilayah dhewe lan mbentuk Kadipaten Mangkunegaran ning Surakarta. Dadi, saka siji Mataram, akhire dadi telu: Kasunanan Surakarta, Kasultanan Yogyakarta, lan Kadipaten Mangkunegaran (durung maneh Pakualaman ning Yogyakarta sing muncul mengko). Iki bukti betapa pecah belahe Dinasti Mataram.
Warisan Perjanjian Giyanti: Tatu lan Identitas
Perjanjian Giyanti ninggalake warisan sing kompleks. Ning siji sisi, iki nandhani lairipun Kasultanan Ngayogyakarta Hadiningrat, sawijining karajan sing nganti saiki isih lestari lan nduweni peran penting ning Provinsi DIY. Ning sisi liyane, iki dadi simbol kekalahan Mataram saka VOC, simbol pecahing kekuwatan pribumi sing dieksploitasi dening penjajah.
Critane split family ning Perjanjian Giyanti ngelingake awake dhewe yen konflik internal lan ora adhege siji bisa dadi celah gedhe kanggo pihak liya kanggo ngalahake. Ngambek lan lara ati antarane sedulur ning njero keraton kuwi akhire dibayar larang kanthi pecahing nagara.
Nganti saiki, Kasunanan Surakarta lan Kasultanan Yogyakarta isih dadi pusat budaya Jawa sing adiluhung, nanging loro-lorone nduweni corak lan identitas sing rada beda, minangka warisan saka pecahing gedhe ning Giyanti. Perjanjian giyanti kuwi dadi pengeling-eling yen sanajan saka siji akar, jalane urip bisa beda, lan kala-kala, pecah kuwi luwih gampang tinimbang nyawiji (bersatu), utamane nalika ana pihak liya sing sengaja mainake peran.
Perjanjian Giyanti, kanthi crita split family lan ngambek keraton ning mburine, tetep dadi salah sawijining babak paling pait (pahit) lan ngiris ati (menyayatkan hati) ning sajarah Tanah Jawi.
